کار در فتوت‌ نامه‌ها(مرام‌نامه‌های صنفی - طریقتیِ، خودانگیخته و خودپذیرفته پیشه‌وران ایرانی)، دکتر مرتضی فرهادی

این نوشته در پی شناسایی و تحلیل دستة شاخص اما نسبتاً فراموش شده‌ای از منابع مهم مربوط به پیشه‌وران و اصناف ایرانی است. منابعی با نام‌های کلی فتوت نامه، رسائل جوانمردان، کسب نامه‌ها، کسوت نامه... که در واقع مرام نامه‌های خود تضمین کننده (خودپذیرفته، خود پذیرفتگار) و درونی شده بخشی از پیشه‌وران و صاحبان مشاغل گوناگون در ایران و دیگر کشورهای مسلمان بوده‌ است، که می‌توانند مورد توجه و پژوهش پژوهشگران حوزه‌هایی از انسان‌شناسی، تاریخ، جامعه‌شناسی، اقتصاد، توسعه، ادبیات و دین قرار گیرند. این دسته از منابع در شرایط کنونی ایران و کشورهای مانند ایران، به دلایلی که مؤلف در دو کتاب انسان‌شناسی توسعة پایدار و دگرگونی‌های فرهنگ تولید و کار در ایران و در زمانة نونا کجاآباد سازی‌های نظام سوداگری-استعماری و تقلیل و تحلیل فرهنگ تولید و کار و آوازه‌گری‌های جانانه برای مصرف و جامعة مصرفی و مصرف انبوه می‌توانند بسیار پندآموز بوده و مصالح و شیوه‌های آن در بازتولید فرهنگ آسیب دیده و آزارمند تولید و کار کشورهای جهان سوم و به ویژه خاورمیانه‌ای دارای ذخایر زیرزمینی بکار آیند. در این نوشته پس از پرداختن به ریشه‌های تاریخی آیین‌های جوانمردی وخیرش عیاران و قدرت گرفتن پیشه‌وران تا حد حکومت‌های منطقه‌ای در ایران و عبور از اهداف سیاسی و عیاری به مقاصد و اهداف صنفیِ این جنبش، به شیوه و شگردهای تبلیغی و آموزشی پیشه‌وران در این رسائل اشاره می‌شود. به نظر می‌رسد یورش فرهنگی ضد کار یونانی پس از حمله اسکندر به ایران که خود را در اشرافیت عصر ساسانی و بازتولید آن در اشرافیت خلفای اموی و عباسی و ستمگری‌های آنها نمایانده است شرایط اجتماعی لازم برای جنبش عیاری و جوانمردی اسلامی و ضد اشرافی و احیای فرهنگ تولید و منزلت اجتماعی کار را فراهم آورده است. به همین دلیل است که نخستین تعلیم اهل فتوت و فتوت نامه‌ها ارزش بخشی به کار و تلاش و مبارزة جانانه با "خوارانگاری" حتی کم اهمیت‌ترین کارها می‌باشد. در راستای این اهداف هر آنچه با کار و عزت و اهمیت آن، کارآموزی و تجربه اندوزی،  ابزار کار و روابط استاد و شاگردی، روابط هم پیشگان با یکدیگر و روابط اصناف با مردم مرتبط بوده، به دقت مورد ملاحظه قرار گرفته است. با وجود سادگی ظاهر و زبان، این مردم‌نامه‌ها از تأثیرگذارترین متون فارسی، چه در احترام بخشی به کار و تولید و منزلت بخشی به صاحبان کارهای سخت و چه گرامی داشت هم پیشگان، هم مسلکان و هم مذهبان و در کلِ بشریت می‌باشند. فتوت نامه ها به شکل روانشناسانه و شگفت‌آوری بین کار، هنر، دین، اخلاق، عواطف، احساسات، تاریخ و تخیل و ناخودآگاه قومی پیوندهای عمیق ایجاد کرده و مخاطبان را در جهت کار و تلاش و احترام به فضایل اخلاقی و مردمان و بنی نوع دگرگون می‌سازند. آنها با شگردهای خاص، با عبور از ظاهر به باطن و از اعمال ساده و ابزارهای عینی و امور در دسترس و قابل دید، با نماد سازی و نشانه‌پردازی و پیوندهای خلاقه با اصول و مبانی و باورهای دینی، فلسفی و اخلاقی، مخاطبان را از سطح عادی افعال و اشیاء و کلمات، به معانی عمیق و پرژرفا کشانده و چنان با هنرمندی و روانشناسانه بین این دو سطح پیوند زده‌اند  که برای کار و تولید اقتصادی، پشتوانه‌های معنایی عظیمی از امور معنوی و کیفی فراهم آورده و هر گونه خطر از خودبیگانگی را از فضای کار و کوشش دور ساخته و با پالایش ذهن و روان، خستگی تن را نیز حتی‌المقدور زدوده‌اند و بدینگونه تصور منفی از کار آنچنان که در فرهنگ برده‌داری یونان و رُم و اشرافیت سلوکی – ساسانی و عرب متجلی شده بود را دگرگون کرده و از قرنها قبل به آرزوی "شارل فوریه" دربارة  "کار دل‌انگیز" جامة عمل بپوشانند، و با نماد سازی و رازمندآمیزی کار، حتی ساده‌ترین و یکنواخت‌ترین آنها را معنادار، پیچیده و جذاب نمودند، و کار را از معنای گناه اولین و اجباری دور کرده، و آنرا به نردبانی برای آفرینندگی و تلاشی خودخواسته برای برشدن مبدل ساختند. در پایان این نوشته با صحه‌گذاری بر دگرگونی و کاستی شتابنده و تند شوندة فرهنگ تولیدی و فرهنگ کار در ایران و کشورهای مانند ایران، پرسش‌های جدید و تأمل برانگیزی برای رهایی از این وضعیت مطرح گردیده است.